نقد فیلم رم شهر بی دفاع

فیلم رم شهر بی دفاع اثر جاودان روبرتو روسلینی که می‌توان آن را بهترین فیلم مقاومت در تاریخ سینما دانست، یکی از همان آثاری است که با پرداختی مکمل‌وار در ساحت یک کاراکتر، به موضوعی دینی می‌پردازد که در نهایت تبدیل به کلیت تم و پیام اثر با زبان فرمال می‌گردد.

فیلم رم شهر بی دفاع

🎬 Roma, Citta Aperta 1945
کارگردان : روبرتو روسلینی
فیلمنامه‌نویس : سرجوآمیدئی، فدریکو فلینی و روسلینی، برمبنای داستانی نوشته آلبرتو کونسیلیو و آمیدئی
فیلمبردار : اوبالدو آراتا
آهنگساز : رنتسو روسلینی
هنرپیشگان : آنا مانیانی، آلدوفابریتسی، مارچلو پالی‌یرو، ماریا میکی، هاری فیست، جووانا گالتی، فرانچسکو گرانژاک، کارلا روره، ناندو برونو و ویتو آنیکیاریکو
محصول :۱۹۴۵،ایتالیا، سیاه و سفید، ۱۰۵ دقیقه

🏆 جوایز و افتخارات فیلم رم شهر بی دفاع

🎖نامزد 1 جایزه اسکار بهترین فیلمنامه
🎖#برنده_جایزه_بزرگ_جشنواره_فیلم_کن
🎖در نظرسنجی محله sight& sound که توسط منتقدان و استادان سینمایی در سال 2012 انجام گرفت، جزو 250 فیلم برتر تاریخ سینما انتخاب شد.
➕ سندیکای ملی روزنامه نگاران سینمائی ایتالیا:  برندهٔ روبان نقره‌ای به عنوان بهترین فیلم، و نیز بهترین بازیگر نقش مکمل زن، آنا مانیانی؛ ۱۹۴۶.
➕ جوایز National Board of Review: جایزه بهترین بازیگر زن به آنا مانیانی؛ و جایزه بهترین فیلم خارجی، ایتالیا، ۱۹۴۶.
➕ جوایز انجمن منتقدان فیلم نیویورک: جایزه NYFCC بهترین فیلم خارجی زبان، ایتالیا، ۱۹۴۶.

💭خلاصه داستان فیلم رم شهر بی دفاع:

موضوع در مورد همکاری یک کشیش کاتولیک با یک فرد کمونیست که هیچ سنخیتی با هم ندارند علیه دشمن مشترک یعنی فاشیزم است.

داستان فیلم، درباره‌ی اشغال رم در زمان نازی‌ها و قصه‌ی فرار جورجیو مانفردی از دست آلمان‌ها و سرنوشت چند جوان دیگر است. “مانفردی”، رهبر کمونیست نهضت مقاومت در فرار از دست نیروهای گشتاپو به خانه دوستش، “فرانچسکو” پناه می‌آورد. طی حوادثی “فرانچسکو” دستگیر می‌شود و نامزدش، “پینا” به‌قتل می‌رسد.اما “فرانچسکو” می‌گریزد و به “مانفردی” که نزد محبوبه‌اش، “مارینا” پنهان شده است می‌پیوندد.

“مارینا”، بازیگری که مدت‌هاست خیابان‌گردی را پیشه کرده، باعث به دام افتادن “مانفردی” می‌شود. در این بین “دون پی‌یترو”، کشیشی که به نهضت یاری می‌رسانده است نیز به دام می‌افتد. “مانفردی” زیر شکنجه می‌میرد و “دون‌پی‌یترو” را تیرباران می‌کنند.

ما در طول تاریخ سینما شخصیت کشیش کم ندیده‌ایم؛ از کشیش‌های پروتاگونیست و قهرمان‌پرور گرفته تا کشیش‌های آنتاگونیست با شمایل‌های غیرانسانی در آثار ضد مذهبی، اما به جرات می‌توان گفت که پرسوناژ کشیش دون پیترو در فیلم معرکه‌ی روسلینی یک شمایل عجیب و ماندگار سینمایی می‌باشد که از یک کشیش تا ابد در ذهن ما هک می‌شود.
فیلم رم شهر بی‌ دفاع در کلیت و تم خود سوژه‌ی گروه‌های مقاومت مردمی در ایتالیای درگیر نیروهای نازیسم را در درامش ضمیمه می‌کند و با پیشبرد یک خُرده پیرنگ با کاراکترهایی متکمل شده عنصری از همبستگی به نمایش می‌گذارد.

روسلینی با تصویرگرایی نئورئالیستی خود از فضا و اتمسفر موجود اولا در پلاستیک کار همه چیز را به رئالیته وصله کرده و تک‌تک آدمهایش را به مقدار نیاز در طول درامش معرفی می‌نماید اما یک شخصیت است که از ابتدا تا انتها با اینکه حضوری گسسته گسسته در روایت درام نیمه مدرن روسلینی دارد ولی ساحتی به شدت اثرگذار و پیشرو برای اهرم سوژه بازی می‌کند.

فیلم دزد دوچرخه

به همان دلیلی که در ابتدا ذکر کردیم؛ یعنی رئالیته نمودن اتمسفر توسط مولف، پرسوناژ دون پیتروی کشیش از همان ابتدای ورود با بازی اندازه و درخشان آلدو فابریزی برای مخاطب یک سمپاتیسم درونی را به وجود می‌آورد که گویی با تمام کشیش‌هایی که تا به حال دیده تفاوت می‌کند.

دون پیترو در بستر ورودش به فیلم رم شهر بی دفاع به جای اینکه یک روحانی خشک و مکانیزه و کلیشه‌ای برای ما معرفی شود، یک انسان با حس و از خود گذشته به مخاطب رو می‌نمایاند و آهسته آهسته با آمدن بار تراژیک درام (یعنی نیروی آنتاگونیسم نازی‌ها) این حضور اوست که همه چیز را به بالندگی و تراز آتراکسیونی صحنه تبدیل می‌کند.

اگر آیزنشتاین در پلان از ویژه‌گی آتراکسیون به معنای فرم صحبت می‌کند و می‌گوید هر پلان باید زیست مثمر ثمر خود را داشته باشد، ما هم می‌توانیم بگوییم شخصیت دون پیترو در رم شهر بی‌دفاع نقش آتراکسیون سوژه‌گی درام را دارد. با اینکه روسلینی در فیلم رم شهر بی دفاع بجای استفاده از روش درام‌پردازی خطی کلاسیک، ساحت و گزینش کاراکترها را می‌شکافد و ما در قطب خیر دائما با خُرده‌شخصیت‌هایی همچون زن، مردان مقاومت و بزرگ‌مردان کوچک (بچه‌های مبارز) طرفیم اما تمام نخ این تسبیحِ کاراکترینگ به کلافی بنام دون پیترو وصل است.

حال  کدام دون پیترو در فیلم رم شهر بی دفاع؟

همان کشیش معصومی که از ابتدا با شمایلی بشدت ساده و دوست داشتنی به ما معرفی می‌شود و گویی در عمل اهل خطر کردن نیست و حتی کمی ترسو نشان می‌دهد اما هر چقدر که جلوتر می‌رویم می‌بینیم تمامی این اکت‌های ایجابی و اکتسابی وی از قوه‌ی معصومیت و پاک‌نهادی او سرچشمه می‌گیرد و یک موضوع مهم دیگر که ریشه در آیین مسیحیت دارد و آن اخلاق رهبانی و رحمانی فردی است.

روسلینی به حدی موضع دوربینش در میزانسن‌‌های با کشیش متین و محترم است و با این پرسوناژ به نوعی پخته اما صمیمی رفتار می‌کند که گویی در حال نمایش یک قدیس است. بله، دون پیترو قدیس عصر ویرانی و تزویر و فراموشی انسانیت است. همان دون پیتروی دوست‌داشتنی که حتی در مواضعی ترس بر جانش می‌افتد اما با این حال با قوه‌ی ایمان رو به جلو حرکت می‌کند.

همانطور که در ابتدا از موضوع زیست سوژه صحبت به میان آوردیم گویی روسلینی این کشیش را به خوبی می‌شناخته و در اطراف و حوالی زندگی‌اش با او مراوده‌ای داشته (شاید در کودکی؟!) چون میزان علاقه‌ای که مولف به این کاراکتر دارد در جاهایی بسیار حسی می‌شود.

ما در طول فیلم رم شهر بی دفاع سکانسی کلیشه‌ای مبنی بر حُقنه کردن کلیسا یا نمایش دکوراتیو از اکسسوآرهای مذهبی نمی‌بینیم، بلکه فقط میزانسن‌های انفرادی و به مثابه‌ی آن کنش‌مندی کشیش با سایرین است که حس مسیحیت و آن ایمانی که دون پیترو را به جبهه‌ی عمل می‌کشاند به فرم درمی‌آید و تا به آخر بهای انسانیت و حتی کنش‌های راسیونالیستی کشیش حول آن تعریف می‌گردد و نهایتا خود را قربانی ایمان و وطن و آرمانش می‌کند.

در همان شروع گره‌های فیلم رم شهر بی دفاع می‌بینیم که کشیش می‌خواهد به جنبش مقاومت کمک نموده و ما نخستین کنش جالب او را در آن مغازه‌ی عتیقه فروشی با آن شمایل‌های برهنه می‌بینیم که به شکل کمیکی مجسمه‌ی عریان را برمی‌گرداند و همین امر آکسیونی می‌شود برای ساحت بخشیدن سمپات او.

در میانه‌ی ویرانی‌های جنگ جهانی دوم، رم، شهر بی‌دفاع نه‌تنها یک فیلم، بلکه سندی زنده و نفس‌گیر از مقاومت، انسانیت و زخم‌های یک ملت است. روسلینی با دوربین لرزان، نور طبیعی و بازیگران غیرحرفه‌ای، یکی از نخستین نمونه‌های ناب نئورئالیسم ایتالیا را می‌سازد؛ جریانی که سینمای اروپا را دگرگون کرد.

سینمایی که از دل خاکستر برخاست

«فیلم رم شهر بی دفاع» تنها یک فیلم نیست؛ سندی تاریخی، فریادی انسانی و تصویری بی‌واسطه از درد است. ساخته‌ی روبرتو روسلینی که در بحبوحه‌ی ویرانی‌های جنگ جهانی دوم و تنها چند ماه پس از آزادی رم از اشغال آلمان نازی ساخته شد، نه فقط نقطه آغاز نئورئالیسم کشور ایتالیا بلکه یکی از تاثیرگذارترین آثار تاریخ سینماست.

در زمانه‌ای که سینما در سیطره‌ی استودیوها، نورپردازی‌های دقیق و فیلمنامه‌های صیقل‌خورده بود، روسلینی با دوربینی ساده، بازیگرانی آماتور (در کنار چند حرفه‌ای مثل آنا ماگنانی و آلدو فابریتزی)، نور طبیعی و خیابان‌های واقعی، جهانی ساخت که زنده‌تر از واقعیت بود.

فیلم رم شهر بی دفاع با نگاهی مستندگونه، زندگی مردمانی را به تصویر می‌کشد که در دل اشغال و سرکوب، زیستن را از یاد نبرده‌اند. کشیشی که به جای سکوت، مقاومت می‌کند. زنی که میان نان، عشق و گلوله، راه خود را می‌جوید. انقلابیونی که قهرمان نیستند، اما انسان‌اند.

استودیو چینه چیتا
در دوران جنگ جهانی دوم

یکی از جذابیت های شهر رم استودیوهای سینمایی چینه چیتاست که بیش از هفتاد سال قدمت دارد.
استودیوه چینه چیتا در ماه آوریل سال ۱۹۳۷ توسط بنیتو موسیلینی با هدف تبلیغ ایتالیا و ترویج ایده های فاشیستی از طریق فیلم های سینمایی در جنوب شرقی شهر رم افتتاح شد.

بنیتو موسیلینی همراه پسرش ویتوریو و  لوئیجی مدیر سینمایی او؛ فردی با شعار «سینما قوی ترین اسلحه است» استودیو چینه چیتا را تاسیس کردند که امکانات بسیاری از آموزش گرفته تا تولید فیلم و تجهیزات مراحل پس از تولید در این استودیوها وجود دارد.

در سال ۱۹۴۳ ایتالیا اوضاع نابسامانی داشت. چینه چیتا را غارت کردند و تجیهزات تولید فیلم موقتا در شهر ونیز انبار شد. ظرف دو سال بعدی استودیو های چینه چیتا هدف بمباران گروه متفقین بود. این استودیوها پس از جنگ و در خلال سال های ۱۹۴۵ تا ۱۹۴۷ اردوگاه آوارگان شد.

بیش از صدهزار حلقه فیلم خبری پیش از جنگ جهانی در انبارهای استودیو آرشیو شده اند از جمله فیلم اعلام پیوستن ایتالیا به نیروهای متحدان در جنگ جهانی دوم توسط موسیلنی.

در سال ۱۹۴۳ ایتالیا اوضاع نابسامانی داشت. چینه چیتا را غارت کردند و تجیهزات تولید فیلم رم شهر بی دفاع موقتا در شهر ونیز انبار شد. ظرف دو سال بعدی استودیو های چینه چیتا هدف بمباران گروه متفقین بود. این استودیوها پس از جنگ و در خلال سال های ۱۹۴۵ تا ۱۹۴۷ اردوگاه آوارگان شد.

از آنجا که از سال ۱۹۴۳ به این سو ژانر سینمایی نئورئالیسم ایتالیا شکل گرفت، کارگردان های ایتالیایی به بودجه و تجهیزات استودیوهای چینه چیتا بی توجهی می کردند و به خیابان ها رفته و از بازیگران غیر حرفه ای بهره می گرفتند. ثمره این سبک فیلم هایی است مانند «فیلم رم شهر بی دفاع» که حس قوی مشکلات توام با فقر را انعکاس می دهد و به عنوان نماد ایتالیا در آن دوران شناخته می شود.

«فیلم رم شهر بی دفاع» برنده جایزه بزرگ جشنواره فیلم کن (۱۹۴۶) و بهترین فیلم انجمن منتقدان شهر نیویورک شد. این فیلم ساخته روبرتو روسلینی نه تنها توجه‌ها را به صنعت سینمای ایتالیا جلب کرد بلکه استودیوهای چینه چیتا یک گزینه مناسب و ارزان برای ساخت فیلم‌های هالیوودی شد.