نویسنده : 
در میان فهرست بلندبالای منابع درسی دانشگاهی، برخی آثار به بخشی دائمی از چشم‌انداز دانشگاهی بدل می‌شوند. کتاب «انگلیسی برای دانشجویان رشته راهنمایی و مشاوره» (کد ۴۸۱) به قلم دکتر منصور کوشا و از انتشارات سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، یکی از همین عناوین است. اثری که از نخستین نوبت انتشار خود در سال ۱۳۸۰ تا امروز، با عبور از مرز ۲۲ نوبت تجدید چاپ، به منبع رسمی و بلامنازع درس دو واحدی «زبان تخصصی» این رشته در مقطع کارشناسی تبدیل شده است.
این ماندگاری، که در نگاه نخست می‌تواند نشانه‌ای از موفقیت و پذیرش آکادمیک تلقی شود، با این حال، در حوزه تخصصی آموزش زبان، پرسش‌هایی عمیق‌تر را در مورد شکاف میان اعتبار رسمی و کارایی عملی برمی‌انگیزد. این یک نقد ساده کتاب نیست؛ آیا کتاب دکتر کوشا، به عنوان یک ابزار آموزشی، دانشجویان را به سمت مهارت درک مطلب سوق می‌دهد، یا طراحی آن به گونه‌ای بوده که به طور ناخواسته، بازگشت به شیوه‌های سنتی ترجمه را تسهیل کرده و خود به عاملی برای رونق بازار پرسود کتاب‌های کمک‌آموزشی بدل شده است؟
درباره کتاب انگلیسی برای دانشجویان رشته راهنمایی و مشاوره چه میدانیم؟
برای درک این اثر، باید به زمانه تالیف آن بازگشت. دکتر منصور کوشا (۱۳۱۷-۱۴۰۳)، استاد فقید و پیشکسوت زبان، یکی از پرکارترین مؤلفان انتشارات «سمت» در حوزه زبان برای اهداف ویژه (ESP) بود. کارنامه ایشان نشان می‌دهد که یک «قالب» استاندارد و آزمون‌پس‌داده برای تولید این کتاب‌ها وجود داشته است.
جهت‌گیری آموزشی حاکم بر این کتاب‌ها، که در اوایل دهه ۱۳۸۰ شمسی تدوین شدند، آشکارا بر پایه آموزش زبان برای اهداف آکادمیک (EAP) و با تمرکز انحصاری بر تقویت مهارت خواندن و درک مطلب بنا نهاده شده بود. هدف، تربیت دانشجویی بود که بتواند متون تخصصی رشته خود را بخواند و بفهمد؛ مهارت‌های گفتاری، شنیداری و حتی نوشتاری در اولویت‌های بعدی قرار داشتند.
کتاب از ۱۳ درس تشکیل شده که سیر منطقی قابل قبولی را از مباحث بنیادین (مانند «مشاوره چیست؟») به سمت نظریه‌های کلیدی رشته (مانند روانکاوی، مراجع-محوری، گشتالت، و رفتاردرمانی عقلانی-عاطفی) طی می‌کند. این ساختار موضوعی، پوشش کامل سرفصل‌های مصوب را تضمین کرده است.
اما بررسی دقیق‌تر ساختار هر درس، الگوی آموزشی واحدی را آشکار می‌سازد: ۱. متن اصلی: یک متن آکادمیک و معتبر (Authentic) در مورد موضوع درس. ۲. تمرین‌های درک مطلب : معمولاً سوالات صحیح/غلط (T/F) و چندگزینه‌ای (MCQs) که درک مستقیم محتوای متن را می‌سنجند. ۳. تمرین‌های زبانی: اغلب شامل پر کردن جای خالی برای تثبیت واژگان.
آنچه در این الگو غایب است، هرگونه فعالیت پیش-از-خواندن (Pre-Reading Tasks) برای فعال‌سازی دانش پیشین دانشجو، یا فعالیت‌های پس-از-خواندن (Post-Reading Tasks) که به تفکر انتقادی یا تولید زبانی (مانند خلاصه‌نویسی یا بحث) منجر شود، است. دانشجو در این الگو، یک دریافت‌کننده منفعل اطلاعات است که وظیفه‌اش رمزگشایی متن و استخراج پاسخ‌های مشخص است.
آیا کتاب انگلیسی برای دانشجویان رشته راهنمایی و مشاوره موفق بود؟
اینجاست که تحقیق میدانی از ادعای روی جلد کتاب فراتر می‌رود. با وجود جستجو، نقد و بررسی‌های آکادمیک مدونی پیرامون این کتاب یافت نمی‌شود، اما گویاترین بازخورد را نه در مقالات، که باید در قفسه کتابفروشی‌ها جستجو کرد.
طراحی کتاب «سمت» دارای دو شکاف ساختاری تعیین‌کننده است که به طور مستقیم منجر به شکل‌گیری یک بازار موازی شده است:
۱. فقدان کامل پاسخنامه (Answer Key): این یک انتخاب طراحی قابل تامل است. در شیوه‌های آموزشی سنتی، این کار برای افزایش اتکای دانشجو به استاد انجام می‌شد. اما در عمل، این تصمیم، امکان «یادگیری خودراهبر» (Learner Autonomy) یا حتی ارزیابی عملکرد شخصی را از دانشجو سلب می‌کند. ۲. فقدان پشتیبانی واژگانی: کتاب فاقد هرگونه واژه‌نامه (Glossary) یا فهرست لغات کلیدی به همراه معادل فارسی یا تعریف انگلیسی است.
این دو شکاف، استفاده مستقل از کتاب را برای بخش عمده‌ای از دانشجویان که پایه زبان متوسط یا ضعیفی دارند، تقریباً غیرممکن می‌سازد. بازار آموزشی ایران به سرعت به این نیاز پاسخ داد. ناشران و مؤلفان دیگری (مانند خانم منیره قیصری از انتشارات دانش پرور، یا آقای حسن جهانبان اسفهلان) وارد عمل شدند و «کتاب‌های راهنما» را تولید کردند.
این کتاب‌های راهنما دقیقاً خدماتی را ارائه می‌دهند که در کتاب اصلی «سمت» وجود ندارد: ترجمه کامل و خط به خط تمامی متون، پاسخنامه تشریحی تمامی تمرین‌ها (اعم از درک مطلب و زبان)، و فهرست واژگان کلیدی هر درس.
چگونه ESP به GTM تقلیل یافت؟
وجود این اکوسیستم موازی، یک «اثر بازگشتی» (Washback Effect) قدرتمند بر فرآیند یادگیری واقعی در دانشگاه داشته است.
- هدف نظری (ادعای ناشر): توسعه مهارت درک مطلب آکادمیک (ESP/EAP).
- واقعیت میدانی (کاربرد عملی): کتاب به ابزاری برای تمرین ترجمه کلمه به کلمه و حفظ کردن فهرستی از لغات برای امتحان پایان ترم تقلیل یافته است.
فرآیند یادگیری دانشجوی معمولی با این درس، نه درگیر شدن با متن انگلیسی، بلکه به این شکل است: ۱. خرید همزمان کتاب «سمت» (برای ارائه در کلاس) و «کتاب راهنما» (برای یادگیری). ۲. خواندن ترجمه فارسی متن از روی کتاب راهنما برای فهمیدن موضوع. ۳. پاسخ دادن به تمرین‌های کتاب «سمت» با استفاده مستقیم از پاسخنامه کتاب راهنما. ۴. حفظ کردن لیست لغات استخراج شده توسط مؤلف کتاب راهنما.
در این فرآیند، هدف آموزشی اصلی کتاب «سمت» به طور کامل دور زده می‌شود. دانشجویان به جای تمرین خواندن، در حال تمرین تطبیق ترجمه هستند. شیوه آموزشی مد نظر مؤلف (مبتنی بر ESP) در عمل، با یک شیوه آموزشی سنتی‌تر (Grammar-Translation Method) که توسط کتاب‌های راهنمای تجاری هدایت می‌شود، جایگزین می‌گردد. کتاب «سمت» دیگر ابزار یادگیری نیست، بلکه صرفاً «متن امتحانی» است که رمزگشایی آن برون‌سپاری شده است.
آیا کتاب انگلیسی برای دانشجویان رشته راهنمایی و مشاوره برای دانشجویان مناسب بود؟
با در نظر گرفتن این واقعیت دوگانه (کتاب اصلی در کنار اکوسیستم راهنما)، کارایی این منبع برای گروه‌های مختلف چگونه ارزیابی می‌شود؟
برای دانشجوی کارشناسی (مخاطب اصلی)
برای این گروه، کتاب منبع درسی رسمی و اجباری است.
- نقاط قوت: محتوای متون کاملاً با سرفصل‌های رشته هم‌پوشانی دارد و دانشجو را با ترمینولوژی و مفاهیم اصلی نظریه‌های مشاوره آشنا می‌سازد.
- نقاط ضعف: مطالعه مستقل آن تقریباً غیرممکن است. اتکای کامل به استاد یا کتاب راهنما اجتناب‌ناپذیر به نظر می‌رسد.
- توصیه تحلیلی: دانشجویانی که به دنبال یادگیری واقعی هستند، می‌توانند از استراتژی «مهندسی معکوس» استفاده کنند: ابتدا با مطالعه ترجمه در کتاب راهنما، درک کلی از محتوا و واژگان کسب کنند؛ سپس به متن اصلی در کتاب «سمت» بازگردند تا نحوه بیان آن مفاهیم و ساختارهای گرامری را در یک متن آکادمیک انگلیسی تحلیل کنند.
برای یادگیرنده خودخوان (Self-Learner)
استفاده از این کتاب به تنهایی برای یک یادگیرنده خودخوان، به شدت ناکارآمد و تقریباً ناممکن است.
- ارزیابی: فقدان پاسخنامه، این اثر را به یک ابزار آموزشی یک‌طرفه و فاقد قابلیت خودارزیابی تبدیل کرده است.
- توصیه تحلیلی: فرد خودخوان باید این کتاب را نه یک «کتاب آموزشی»، بلکه یک «مجموعه متون تخصصی» (Anthology) در نظر بگیرد. استفاده از آن تنها در صورتی معنا می‌یابد که یک «بسته مکمل الزامی» شامل: ۱) یک کتاب راهنمای کامل (مانند راهنمای خانم قیصری)، ۲) یک فرهنگ لغت تخصصی روانشناسی و ۳) یک کتاب گرامر مرجع، در کنار آن تهیه شود.
برای مدرس زبان تخصصی
برای مدرسان، این کتاب یک شمشیر دولبه است.
- نقاط قوت: متون کتاب، معتبر، غنی و کاملاً مرتبط با رشته هستند و «ماده خام» بسیار خوبی برای طراحی فعالیت‌های کلاسی فراهم می‌کنند.
- نقاط ضعف: کتاب به خودی خود هیچ «طرح درسی» (Lesson Plan) آماده‌ای ارائه نمی‌دهد. تمام بار آموزشی، از استخراج واژگان تا طراحی فعالیت‌های تعاملی، بر دوش مدرس است.
- توصیه تحلیلی: وظیفه اصلی مدرس در استفاده از این کتاب، نه تدریس خود کتاب، بلکه «مقابله با اثر بازگشتی کتاب‌های راهنما» است. مدرس باید با طراحی فعالیت‌های ارتباطی (Communicative) و تکالیف تولیدی (Productive Tasks) مانند خلاصه‌نویسی یا ارائه کلاسی، دانشجویان را از اتکای صرف به ترجمه آماده، به سمت تعامل واقعی با متن سوق دهد.
برای داوطلب کنکور کارشناسی ارشد
این کتاب در برخی منابع کنکوری به عنوان منبع پایه معرفی می‌شود، اما این توصیه نیازمند تحلیل دقیق است.
- تحلیل جایگاه: این اثر یک منبع پایه و بنیادی برای ساختن دایره واژگان تخصصی مشاوره است، اما برای کسب درصد بالا در آزمون کارشناسی ارشد به هیچ وجه کافی نیست.
- تعارض اهداف: هدف کتاب «سمت»، یادگیری عمیق و مفهومی در طول یک ترم است. هدف داوطلب کنکور، یادگیری استراتژیک و تکنیکی برای پاسخ به سوالات درک مطلب در کوتاه‌ترین زمان ممکن است. متون بلند و آکادمیک کتاب کوشا برای هدف دوم کارایی پایینی دارند.
- توصیه تحلیلی: داوطلب کنکور می‌تواند از این کتاب (ترجیحاً به همراه راهنما) برای ساختن پایه واژگان تخصصی خود بهره ببرد، اما برای یادگیری تکنیک‌های مدیریت زمان، روش‌های پاسخ به سوالات درک مطلب و آشنایی با سطح دشواری آزمون، باید الزاماً به سراغ منابع مختص کنکور ارشد برود.
جمع‌بندی
کتاب «انگلیسی برای دانشجویان رشته راهنمایی و مشاوره» یک اثر کلاسیک، معتبر و از نظر محتوایی بسیار غنی در حوزه آموزش زبان تخصصی در ایران است. نقطه قوت بی‌بدیل آن، پوشش دقیق و جامع مفاهیم بنیادین رشته مشاوره از طریق متون دانشگاهی است.
با این حال، از منظر اصول طراحی آموزشی مدرن، این کتاب یک محصول قدیمی محسوب می‌شود که فاقد اصول کلیدی امروزی مانند تعامل، پشتیبانی از یادگیرنده، و پرورش مهارت‌های فراشناختی و تفکر انتقادی است. طراحی آن به گونه‌ای بوده که به جای ترویج استقلال یادگیرنده، به طور ناخواسته به شکل‌گیری یک اکوسیستم تجاری موازی دامن زده که هدف اصلی آموزشی آن را تضعیف می‌کند.
برای آنکه این کتاب ارزشمند در عصر جدید آموزش زبان نیز همچنان کارآمد باقی بماند، نیازمند یک بازنگری اساسی است. ویرایش جدید آن باید حداقل شامل موارد زیر باشد: ۱. افزودن پاسخنامه رسمی به انتهای کتاب برای امکان‌سنجی خودارزیابی. ۲. ارائه یک واژه‌نامه (Glossary) برای اصطلاحات کلیدی در پایان هر درس یا انتهای کتاب. ۳. تهیه فایل‌های صوتی متون اصلی و ارائه آن (از طریق QR کد یا وب‌سایت ناشر) برای تقویت همزمان مهارت شنیداری و تلفظ. ۴. جایگزینی بخشی از تمرین‌های سنتی با فعالیت‌های تولیدی (مانند نوشتن پاراگراف تحلیلی).
تا زمان انجام چنین بازنگری جامعی، این کتاب باید به عنوان یک «مجموعه متون مرجع» ارزشمند تلقی شود که برای استفاده مؤثر، نیازمند یک «اکوسیستم حمایتی» قوی و آگاهانه از سوی مدرسان، نهادهای آموزشی و خود یادگیرندگان است.
منبع: https://injabook.com/
